Sprawy związane z dziedziczeniem spadku po bliskiej osobie reguluje Kodeks Cywilny, księga IV „Spadki”. W tej części Kodeksu znajdują się zapisy, które mówią o tym, kto dziedziczy prawa i obowiązki majątkowe po zmarłej osobie oraz określona jest kolejność dziedziczenia. Należy podkreślić wyraźnie, że w przepisach mowa jest nie tylko o prawach wynikających z dziedziczenia, ale również o obowiązkach. To bardzo ważna uwaga, ponieważ w spadku możemy dostać nie tylko majątek, pieniądze, domy i samochody, ale również długi i zobowiązania spadkodawcy. Może się okazać, że dla spadkobierców spadek to nie tylko korzyści, ale z dużym prawdopodobieństwem również kłopoty. O tej drugie stronie medalu będziemy szerzej pisać w innej części strony. Prawo polskie przewiduje dwie drogi dziedziczenia: ustawową i testamentową.
W tej części omówimy kwestię dziedziczenia na podstawie ustawy. Dowiemy się:
- Kto dostanie spadek?
- W jakiej kolejności dziedziczą krewni?
- Jakie udziały w spadku przypadną członkom rodziny?
Dziedziczenie ustawowe
Dziedziczenie ustawowe oznacza dziedziczenie według na podstawie zasad wskazanych w Kodeksie Cywilnym. Kodeks ten precyzyjnie określa krąg osób uprawionych do dziedziczenia po zmarłym oraz ustawia w kolejności te osoby. Ogólną zasadą dominującą w ustawie jest to, że majątek spadkodawcy dziedziczą członkowie rodziny. Rodzina ma priorytet i dopiero po wyczerpaniu kręgu osób bliskich, spadek przejmie Gmina bądź Skarb Państwa.
Zasady dziedziczenia ustawowego wskazują następujące osoby powołane do dziedziczenia spadku: małżonek, zstępni (dzieci, wnuki), rodzice spadkodawcy, rodzeństwo spadkodawcy oraz ich zstępni, dziadkowie spadkodawcy oraz ich zstępni, pasierbowie, Gmina lub Skarb Państwa.
Bliscy zmarłego, którzy mogą otrzymać spadek są pogrupowani w kategoriach dziedziczenia. Wyróżnia się 5 kręgów dziedziczenia, a obejmują one następujące osoby:
Pierwsza grupa spadkobierców:
- małżonek
- dzieci spadkodawcy
Druga grupa spadkobierców:
- małżonek spadkodawcy,
- rodzice,
- rodzeństwo
- zstępni rodzeństwa
Trzecia grupa spadkobierców:
- dziadkowie
Czwarta grupa spadkobierców:
- pasierbowie
Piąta grupa spadkobierców:
- Gmina
- Skarb Państwa
Grupy te określają pierwszeństwo i kolejność otrzymania spadku. Osoba z niższej grupy dziedziczenia otrzyma spadek dopiero po wyczerpaniu kręgu osób z grupy wyższej. Prościej mówiąc, dana osoba może liczyć na spadek dopiero wtedy, gdy zgodnie z ustawą nie wyprzedza jej nikt w wyższej grupy.
Przykłady dziedziczenia oraz udziały w spadku
W pierwszej kolejności po zmarłym majątek dziedziczą jego małżonek oraz dzieci. Otrzymują oni spadek w równych częściach. Jednak małżonkowi nie może przypaść część mniejsza niż 1/4 całości spadku. Jeśli więc do spadku po mężu powołana zostanie żona i jego troje dzieci, to ich udział wyniesie po 1/4 spadku. Ale gdyby dziedziczyła żona z czwórką dzieci, wtedy udział żony zostanie 1/4, a dzieci podzielą się 3/4 spadku w równych częściach, otrzymają więc po 3/16 spadku.
Krótkie przypomnienie z matematyki:
3/4 = 12/16 — dzielimy na 4 dzieci — otrzymujemy 3/16
Jeśli małżonek spadkodawcy umarł przed nim, całość spadku dziedziczą dzieci, w równych częściach. Jeśli, któreś dziecko spadkodawcy nie dożyje otwarcia spadku, ale zostawi własne dzieci, wtedy jego udział spadkowy przechodzi na jego zstępnych. Zasadę tę stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych (wnuki i prawnuki).
Jeśli spadkodawca nie miał dzieci – dziedziczą jego małżonek oraz rodzice spadkodawcy. W takim przypadku udział małżonka to 1/2 spadku, a każde z rodziców dziedziczy po 1/4 spadku.
Jeśli nie żyje małżonek spadkodawcy, na rodziców przypada cały spadek w częściach równych.
Jeśli matka lub ojciec spadkodawcy nie dożyli otwarcia spadku, udział spadkowy, który im przypadł, przypada rodzeństwu spadkodawcy, również w częściach równych.
Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy także nie dożyło otwarcia spadku, pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który by im przypadał, przypada jego zstępnym. Wracamy tutaj do zasady opisanej wcześniej.
W 2009 roku nastąpiła znacząca zmiana ustawy, która do kręgu dziedziczenia włączyła dziadków, wcześniej pominiętych. Zmiana ta wprowadziła uprzywilejowanie rodziców przed rodzeństwem. Uzasadnieniem tego jest sytuacja życiowa rodziców, którzy z racji wieku mają mniejsze szanse życiowe i zarobkowe i z każdym rokiem, szanse te maleją. Po śmierci dziecka, rodzice nie mogą liczyć na jego pomoc w trudnych sytuacjach. Ponadto ważne jest również, to że to rodzice najczęściej przyczynili się do powstania majątku dziecka, zapewniając mu odpowiednie wychowanie i wykształcenie.
Dziadkowie dziedziczą jeżeli nie żyją małżonkowie, dzieci, wnuki, prawnuki, rodzeństwo, siostrzeńcy i bratankowie. Mają prawo do spadku w równych częściach. Jeżeli dziadkowie nie żyją – dziedziczą ciotki i wujowie. Jeżeli spadkodawca nie pozostawił małżonka i innych bliskich, ustawowo dziedziczą pasierbowie.
I tutaj dochodzimy do sytuacji, gdy wyczerpuje się krąg osób bliskich. Jeśli okaże się, że zmarły i nie miały rodziny, która mogłaby dziedziczyć, jego majątek przechodzi na własność Gminy, na terenie której mieszkał przed śmiercią, a jeśli nie da się ustalić miejsca zamieszkania, spadek przechodzi na własność Skarbu Państwa.
Bardzo ważne: Przepisów o powołaniu do dziedziczenia z ustawy nie stosuje się do małżonka spadkodawcy pozostającego w separacji lub po rozwodzie.