Według przepisów prawa polskiego istnieje kilka możliwości urlopowych związanych z urodzeniem i wychowywaniem dziecka. Wyróżnić tutaj można następujące urlopy dla rodziców:
- urlop macierzyński – 20 tygodni urlopu podstawowego oraz 6 tygodni urlopu dodatkowego
- urlop ojcowski – 2 tygodnie
- urlop rodzicielski – 26 tygodni
- urlop wychowawczy – 36 miesięcy
- coroczne zwolnienie od pracy z tytułu opieki nad dzieckiem – 2 dni
Podana długość urlopów to podstawowy wymiar. Dokładne opisy znajdują się poniżej.
Z urlopów macierzyńskiego i rodzicielskiego mają prawo skorzystać rodzice zatrudnieni na etacie oraz osoby na umowie-zleceniu, umowie agencyjnej, prowadzące własną działalność gospodarczą, które opłacają składkę chorobową. Jeśli chodzi o pracownice zatrudnione na podstawie umowy na zastępstwo, przywileje macierzyńskie przysługują tylko tylko w przypadku, jeżeli urodzi dziecko w czasie obowiązywania umowy.
Przejdźmy do omówienia poszczególnych rodzajów urlopów, ich czasu trwania, formalności koniecznych do uzyskania urlopu oraz wysokości wynagrodzenia w czasie przebywania na urlopie.
Urlop macierzyński
W przypadku urlopu macierzyńskiego wyróżniamy część podstawową w wymiarze 20 tygodni dla jednego dziecka, a dla porodów mnogich od 31 do 37 tygodni. Urlop ten może być wydłużony o dodatkowe 6 tygodni w przypadku urodzenia jednego dziecka i o 8 tygodni dla dwojga lub więcej dzieci. Oznacza to, że na urlopie macierzyńskim rodzic może przebywać łącznie od 26 tygodni przy urodzeniu jednego dziecka.
Jeśli chodzi o to, które z rodziców może wziąć urlop macierzyński, to pierwsze 14 tygodni z 20 tygodni podstawowego urlopu macierzyńskiego i pierwszych zarezerwowane są tylko dla matki dziecka. Po tym okresie, pozostałą część (6 tygodni) może wykorzystać ojciec, jeżeli np. matka będzie chciała wrócić do pracy.
6-tygodniowy dodatkowy urlop macierzyński może być wykorzystany przez jedno z rodziców, ale tylko bezpośrednio po urlopie podstawowym. Oba te urlopy muszą następować jeden po drugim bez przerwy.
Urlopu macierzyńskiego nie można dzielić na części, trzeba go wykorzystać w jednym ciągu, ale istnieje od tej zasady wyjątek w sytuacji, gdy dziecko wymaga hospitalizacji przekraczającej 8 tygodni od dnia porodu. Po upływie tego czasu matka może przerwać urlop i odebrać jego pozostałą część po zakończeniu leczenia szpitalnego dziecka.
Podstawowy urlop macierzyński należy się z automatu zaraz po urodzeniu dziecka, bez konieczności składania jakiegokolwiek wniosku pracodawcy. Uzyskanie urlopu dodatkowego wymaga już złożenia wniosku do pracodawcy. Należy go złożyć nie później niż 14 dni przed planowanym rozpoczęciem urlopu.
W czasie trwania urlopu macierzyńskiego rodzic opiekujący się dzieckiem otrzymuje zasiłek macierzyński w wysokości 100% wynagrodzenia i ustala się go na podstawie średnich dochodów z ostatnich 12 miesięcy lub faktycznego okresu zatrudnienia za pełne kalendarzowe miesiące, jeśli pracowaliśmy krócej niż rok.
Z urlopu macierzyńskiego można również skorzystać 6 tygodni przed planowanym porodem i wtedy wykorzystane dni skracają przysługujący urlop po porodzie.
Pracownik przebywający na urlopie macierzyńskim może czuć się bezpiecznie, ponieważ pracodawca nie może go zwolnić, chyba że zajdą przyczyny uzasadniające wypowiedzenie umowy z winy pracownika (np. utrata uprawnień zawodowych), związek zawodowy wyraził zgodę na zwolnienie, a także w przypadku ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy.
Urlop ojcowski
Ten rodzaj urlopu został wprowadzony do prawa polskiego dopiero w 2010 roku. Przysługuje on ojcu dziecka w wymiarze 2 tygodni i tym urlopem nie można się podzielić z matką. Obecnie na jego odebranie tata dziecka ma czas do ukończenia przez dziecko 12-tego miesiąca życia, ale od początku 2016 roku będzie na to czas do momentu ukończenia przez dziecko 2 lat. Po tym czasie niewykorzystany urlop przepadnie.
Aby móc pójść na urlop ojcowski, pracownik musi złożyć do pracodawcy wniosek o jego udzielenie. Trzeba to zrobić co najmniej 7 dni przed planowanym urlopem. Pracodawca jest zobowiązany do jego przyjęcia i udzielenia urlopu.
Ojciec zatrudniony w kilku firmach jednocześnie musi złożyć wniosek w każdej z nich (termin musi być identyczny). Urlopu ojcowskiego nie można dzielić, dlatego zawsze musi obejmować dwa tygodnia w jednym ciągu. Jeżeli w trakcie wypadną dni ustawowo wolne od pracy, nie powoduje to wydłużenia urlopu.
W trakcie urlopu ojciec otrzymuje zasiłek „tacierzyński” w wysokości 100% wynagrodzenia.
Podobnie jak w przypadku urlopu macierzyńskiego, pracownika przebywającego na urlopie ojcowskim nie można zwolnić, chyba że zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia z winy pracownika (np. utrata uprawnień zawodowych), związek zawodowy wyraził na to zgodę, a także gdy pracodawca ogłosił upadłość lub likwidację.
Kilka słów o ojcu adopcyjnym. On również prawo do urlopu tacierzyńskiego z chwilą uprawomocnienia się postanowienia sądu o adopcji dziecka. Od tego momentu ma 12 miesięcy na skorzystanie z przywileju, jednak nie później niż do osiągnięcia przez dziecko 7. roku życia. Chyba, że w stosunku do dziecka odroczono obowiązek szkolny, wtedy ten okres wydłuża się do 10-tych urodzin.
Urlop rodzicielski
Urlop rodzicielski daje możliwość równoczesną opiekę nad dzieckiem obojgu rodzicom. Wymiar tego dodatkowego urlopu na wychowanie dziecka wynosi 26 tygodni bez względu na ilość urodzonych dzieci i można go wykorzystać w wielu różnych wariantach. Jedynym warunkiem jest to, że należy go wykorzystać bezpośrednio po urlopie macierzyńskim (podstawowym lub dodatkowym).
- cały urlop rodzicielski może wykorzystać jeden rodzic – w całości lub częściach, najpóźniej do ukończenia przez dziecko 12 miesięcy
- matka i ojciec mogą podzielić się tym urlopem i rozbić go na trzy następujące bezpośrednio po sobie części, z których żadna nie może być krótsza niż 8 tygodni
- oboje rodzice mogą przebywać na urlopie jednocześnie, ale wtedy mają do wykorzystania po 13 tygodni urlopu rodzicielskiego
Wniosek o udzielenie urlopu należy złożyć do pracodawcy w terminie nie krótszym niż 14 dni przed jego rozpoczęciem. Musi on zawierać termin zakończenia dodatkowego urlopu macierzyńskiego oraz informację, czy pracownik chce skorzystać z urlopu w pełnym wymiarze (26 tygodni), czy tylko z jego części. Do wniosku trzeba dołączyć pisemne oświadczenie, w którym zostanie ujęte, czy i kiedy drugi rodzic skorzysta z urlopu rodzicielskiego. Pracodawca musi uwzględnić wniosek pracownika i wyrazić zgodę na urlop.
Podczas urlopu rodzicielskiego zasiłek wynosi 60% pensji. Jednak, jeżeli matka od początku wie, że to ona spędzi z dzieckiem pełen urlop macierzyński, dodatkowy macierzyński, rodzicielski oraz zdeklaruje to nie później niż 14 ni po porodzie, to przez okres 12 miesięcy będzie otrzymywała zasiłek w wysokości 80% wynagrodzenia.
Pracownika przebywającego na urlopie rodzicielskim nie można zwolnić, chyba że zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia z winy pracownika (np. utrata uprawnień zawodowych), związek zawodowy wyraził na to zgodę lub w przypadku ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy.
Urlop wychowawczy
Urlop wychowawczy trwa aż 36 miesięcy. W tym czasie rodzic zachowuje uprawnienia pracownicze, jednak w tym czasie nie ma prawa do zasiłku. Urlop wychowawczy może wziąć matka lub ojciec dziecka. Jedynym warunkiem jest przepracowania co najmniej 6 miesięcy. Z urlopu można skorzystać w maksymalnie pięciu częściach do ukończenia przez dziecko 5-tego roku życia. Urlop wychowawczy można wziąć po wykorzystaniu urlopu rodzicielskiego. Z założenia na urlopie może przebywać jedno z rodziców. Ustawa nakazuje, aby jeden miesiąc urlopu był zarezerwowany wyłącznie dla jednego rodzica i nie może z niego skorzystać drugi z rodziców. W praktyce oznacza to, że z 36 miesięcy np. ojcu dziecka przysługuje maksymalnie 25 miesięcy (lub odwrotnie). Prawo do pełnych 36 miesięcy należy się jednemu z rodziców tylko w sytuacji, kiedy drugi nie żyje bądź został pozbawiony praw rodzicielskich. Wymiar urlopu wychowawczego nie zależy od liczby dzieci urodzonych podczas jednego porodu.
Aby otrzymać urlop wychowawczy, trzeba złożyć u pracodawcy wniosek najpóźniej na 2 tygodnie przed datą, od której zamierzamy go rozpocząć. Jeżeli decydujemy się na wybranie urlopu na raty, to za każdym razem trzeba powtórzyć procedurę.
Jak już wcześniej wspomniano urlop wychowawczy jest bezpłatny, podczas jego trwania nie należy się zasiłek, ale w jego trakcie można dorabiać, zatrudniając się np. na część etatu lub umowę cywilnoprawną. Można też założyć własną działalność gospodarczą. Jeżeli spełnimy kryteria dochodowe uprawniające do zasiłku rodzinnego, to w trakcie urlopu wychowawczego przysługuje nam dodatek w wysokości 400 zł miesięcznie.
Pracownik podczas urlopu wychowawczego nie może zostać zwolniony, chyba że utracił prawo do wykonywania zawodu lub firma ogłasza upadłość lub likwidację. Przez cały czas jest objęty ubezpieczeniem społecznym, miesiące spędzone na urlopie wliczają się do stażu pracy oraz są doliczane do emerytury. Po powrocie z urlopu pracownik powinien zostać przyjęty na to samo stanowisko z zachowaniem poprzedniego wynagrodzenia lub z wynagrodzeniem wyższym.
W przypadku umów na czas określony urlop wychowawczy może trwać maksymalnie do momentu wygaśnięcia umowy. Jeżeli pracownica zajdzie w ciążę podczas urlopu wychowawczego, wtedy rodzice otrzymują nowe przywileje, łącznie z prawem do zasiłku macierzyńskiego.